Bronnen over het eigen verleden

Heel veel historisch bronmateriaal is in de loop der tijden verloren gegaan, onder meer door brand en oorlogsschade. Niettemin beschikken we nog steeds over een “rijke” voorraad aan geschreven bronnen.

Voor wie niet thuis is in die geschiedkundige terminologie. Bronnen, en in dit geval “geschreven” bronnen zijn documenten, boeken, verslagen… die in het verleden zijn neergeschreven voor een bepaalde reden en doel en ons meer kunnen leren over de periode waarin ze zijn geschreven.

Geschreven bronnen hoeven niet noodzakelijk met een “pen” op papier te zijn gezet. Het gaat om alle documenten die tekstgegevens bevatten, dus ook drukwerk en boeken horen daar bij.

Belangrijke geschreven bronnen voor Hakendover zijn de legende die in 1432 door drie kerkmeesters op papier is gezet en een versie van de bouwlegende die in het Middelnederlands is opgeschreven in de vroege 15 ^eeeuw. Die laatste bron rust in de bibliotheek van de universiteit van Leiden. De bron van 1432 bevond zich in de tweede helft van de 19 ^eeeuw nog in de pastorij van Hakendover, maar is op dit moment “onvindbaar”. Wat er met die geschreven versie van de legende is gebeurd, is niet bekend.

Een andere belangrijke bron voor de geschiedenis van Hakendover is het gildeboek van de Sint-Sebastiaansgilde dat wordt bewaard in het museum van Tienen. Het is tot op dit moment niet gedigitaliseerd. Maar het bevat een rijkdom aan gegevens over de 17 ^e, 18 ^een 19 ^eeeuw.

In het rijksarchief te Brussel liggen een paar kaartboeken. Het gaat om boeken die in de 17 ^eeeuw in opdracht van de kerkfabriek zijn opgesteld en een overzicht bevatten van gronden van de kerkfabriek, hun resp. pachters en reengenoten (naburige gronden). Vaak staan er ook straten en gebouwen bijgetekend.

In het archief van Tienen liggen verslagen van de schepenraad van Hakendover in de 17 ^een 18 ^eeeuw die tot op heden nog niet zijn bestudeerd.

Daarnaast berusten heel wat geschreven bronnen in privécollecties, en wat zich daar precies allemaal in bevindt is moeilijk met zekerheid te zeggen.

Belangrijk voor Hakendover is dat, door de belangrijkheid van het dorp als bedevaartplaats, er vrij vroeg geschiedenissen van het dorp zijn geschreven én gepubliceerd. Pastoor Arnoldus Pieraerts schreef in de tweede helft van de 17 ^eeeuw een boekje over Hakendover. Echter, op een (foto)kopie na, blijkt tot op heden geen enkel archief of bibliotheek in het bezit van een origineel exemplaar. Zijn opvolger Franciscus Cartuyvels herschreef het boek en vulde het aan. Zijn versie werd meerdere keren opnieuw gedrukt en aangevuld en verscheen ook in het Frans. Het verscheen tot ver in de 19 ^eeeuw tot pastoor-deken P.V. Bets van Zoutleeuw eind negentiende eeuw een nieuwe geschiedenis van het dorp schreef. In de negentiende eeuw verschenen tal van boeken over Hakendover. Charles De Coster schreef de legende van Hakendover neer in zijn boek “Legendes Flamandes”. Stijn Streuvels vertaalde dit boek in het Nederlands. Lodewijk De Coninck schreef een epische dichtversie van de legende van Hakendover.

Duur en duurzaam

Sinds 1993 hebben we zelf heel wat bronmateriaal verzameld en aangekocht, maar ook bronmateriaal van derden gekopieerd en gedigitaliseerd. Het aankopen van zeldzaam bronmateriaal is kostelijk, maar we gaan het niet vaak uit de weg omdat zulke gelegenheden zich vaak slechts één keer voordoen. Het gaat immers om een markt waarop ook verzamelaars actief zijn. Die laatsten hebben doorgaans niet de bedoeling om historisch onderzoek te doen en de resultaten te delen. 

Recent kregen we een digitale kopie van de hand geschreven geschiedenis van de Zustersschool. Op dit moment digitaliseren we de archieven van de pastorij en kerkfabriek.

Het doel van historisch onderzoek is niet “het bezit van de originele bronnen”, maar het verzamelen van de tekstgegevens voor latere analyse. Enkel zo komen we tot zinvolle en verbeterde inzichten in het verleden van Hakendover, Wulmersum en de bedevaart.

De resultaten van het onderzoek publiceren we al sinds 1997 op de website www.hakendover.bedie met de regelmaat van de klok wordt aangevuld met nieuwe artikels die we op basis van de historische bronnen schrijven. Omdat digitale kopieën “vergankelijk” zijn, verschijnen regelmatig boeken over de geschiedenis van het dorp en de bedevaart. Dat dient twee belangrijke doelen: enerzijds de resultaten van het onderzoek delen met het publiek, anderzijds ervoor zorgen dat de resultaten bewaard blijven voor later.

Het digitaliseren en analyseren van die bronnen kost niet enkel veel tijd, maar ook veel geld. Het onderhoud van de website kost jaarlijks om en bij de 400 euro. In de ontwikkeling kruipen jaarlijks een paar honderd uur werktijd. De kostprijs voor de ontwikkeling van gelijkaardige websites varieert van 10000 tot 50000 euro.

AI om de werktijd te verminderen

Om de werktijd te verminderen, zetten we steeds meer in op het gebruik van artificiële intelligentie. AI helpt niet enkel bij het analyseren, maar eveneens bij het uitwerken van historische teksten.

Een lijst van AI-technieken die we hebben ontwikkeld en inzetten bij het historisch onderzoek:

• Het inkleuren van filmmateriaal.
• Het automatisch herkennen van afbeeldingen en de inhoud van afbeeldingen en het bewaren van die gegevens in de databank.
• Het transcriberen van geschreven bronnen, d.w.z. het herkennen van de tekst en omzetten in “leesbare” tekst.
• Het transcriberen van gesproken bronnen, d.w.z. het omzetten van audio- en filmopnames (mensen die vertellen over vroeger) naar geschreven tekst.
• Het omzetten van historische artikels naar gesproken versies voor podcasts.
• Het opschalen van de kwaliteit van oude gedigitaliseerde bronnen.
• Een slimme AI-chatbot om vragen te beantwoorden over de geschiedenis van Hakendover en zelf teksten te schrijven op basis van alle bekende historische informatie van Hakendover-Wulmersum.
• Een online app die op basis van geolocatie en AI plaatsen in het dorp herkent en de gebruiker automatisch voorziet van bijhorende historische informatie.

Alle genoemde technologieën hebben we zelf ontwikkeld en delen we graag met andere geschiedkundigen, erfgoedverenigingen, musea, heemkundigen.Een aantal van die onderdelen zijn echter niet gratis, omdat het gebruik van AI veel rekenkracht én energie kost. Dat is ook een van de redenen waarom een aantal van bovengenoemde AI-gereedschappen nog niet publiek beschikbaar zijn voor iedereen.

Toch zijn reeds een paar zaken beschikbaar. Via hakendover.be/archiefkan je vrijelijk zoeken in het foto-archief. Historisch bronmateriaal (geschreven bronnen) zijn beschikbaar via hakendover.be/archiver. Die laatste tool is nog volop in ontwikkeling. 

Helpende handen en centen

Maar ik hoop dat dit werk een aanzet en aanmoediging kan zijn voor een hernieuwde aandacht in het eigen verleden. Heemkundige kringen sterven op veel plaatsen een eenzame dood. Nochtans is niet de belangstelling in het eigen verleden gestorven. Het inzetten van nieuwe technieken, het gebruik van marketingtools om het eigen verleden en de eigen regio te promoten, biedt heemkunde de mogelijkheid om te “herbronnen”.

Wie interesse heeft om mee zijn armen (ook potentiële sponsors) onder dit verleden te steken, ook in andere dorpen en gemeentes…. Geef gerust een seintje.